Kenji Mizoguchi - wielbiciel kobiet

Kenji Mizoguchi urodził się w 16 maja 1898 roku w Tokijskiej dzielnicy Hongō jako drugie dziecko ubogiego cieśli Zentaro Mizoguchiego i Masy Mizoguchi córki zubożałego handlarza ziołami. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905) ojciec Kenjiego zainwestował pożyczone pieniądze w dostawy płaszczy dla armii. Jednak zanim produkcja ruszyła wojna wojna wbrew wszelkim oczekiwaniom zakończyła się szybkim zwycięstwem Japonii pozostawiając ojca Kenjiego z niespłaconymi długami. Znajdująca się w ciężkiej sytuacji materialnej rodzina przeprowadziła się do tokijskiej dzielnicy rozrywek - Asakusa, a w wkrótce zmuszona została również do oddania starszej siostry Kenjiego, Suzuko, do adopcji. Rodzina, która adoptowała dziewczynkę po kilku latach sprzedała ją do domu gejsz. Wydarzenie to odcisnęło głębokie piętno na małym Kenjim, który nigdy nie wybaczył ojcu oddania siostry i maltretowaniu jej oraz ich matki. Gorzkie doświadczenia z dzieciństwa widoczne są we wszystkich jego filmach do których przemycał wydarzenia i postacie ze swojej własnej młodości. Niejednokrotnie przewijają się w nich motywy wywyższenia i następującego po nim upadku oraz despotycznych mężczyzn doprowadzających skore do poświeceń kobiety do zguby.

Od 1905 roku Kenji uczęszczał do szkoły podstawowej, jednak w 1911 roku w obliczu ciężkiej sytuacji finansowej rodziny rodzice odesłali go do krewnych w Morioka (prefektura Iwate, północno wschodnia część Honshū), gdzie praktykował w aptece swego wuja. W Morioka dokończył szkołę podstawową i po roku wrócił do Tokio z początkami reumatoidalnego zapalenia stawów, którego skutki odczuwać będzie przez całe swoje dorosłe życie. Po powrocie praktycznie cały 1912 rok spędził w łóżku. Po ukończeniu szkoły podstawowej młody Kenji miał nadzieje na dostanie się do gimnazjum jednak zgody na to nie wyraził jego ojciec, który oczekiwał, że chłopiec zacznie pracować by wspomóc powiększoną rodzinę - oprócz młodszego brata Kenjiego w domu było jeszcze kilkoro adoptowanych dzieci. Związane z brakami w wykształceniu poczucie niższości towarzyszyło Mizoguchiemu przez całe życie. Wkrótce ojciec Kenjiego zaczął cierpieć na reumatyzm, a utrzymaniem całej rodziny zajęła się Suzuko, która znalazła bratu pracę u projektanta kimon. Suzuko pracującej jako gejsza w prestiżowym domu gejsz “Mikawaya” udało się znaleźć bogatego arystokratycznego patrona, który nie tylko kupił jej dom i zapewniał pieniądze ale kilka lat później po śmierci żony ożenił się z nią. Suzuko zaopiekowała się braćmi oraz cierpiącą na paraliż matką, których sprowadziła do swojego domu. W 1915 roku, gdy Kenji miał siedemnaście lat zmarła jego matka.  

Praca u projektanta kimon miała wielki wpływ na Mizoguchiego. To tam zainteresował się i pokochał malarstwo. W 1916 roku rozpoczął studia nad zachodnim malarstwem olejnym. W też mniej więcej czasie zainteresował się operą, regularnie uczęszczając na przedstawienia, a nawet brał udział w budowaniu dekoracji.

W 1917 roku dzięki pomocy siostry znalazł pracę jako ilustrator w  “Yuishin Nippon” wydawanej w Kobe gazecie. Praca zapewniała mu przyzwoite dochody pozwalając równocześnie na zajęciem się pisaniem i publikowaniem wierszy. Jednak znużenie pracą, tęsknota za domem i tokijską bohemą sprawiły, że Mizoguchi wkrótce powrócił do stolicy. Ku niezadowoleniu siostry po powrocie nie przejawiał zainteresowania znalezieniem pracy, zamiast tego zaczął pobierać naukę grania na japońskiej lutni (biwa). Na kursie zaprzyjaźnił się z aktorem pracującym dla studia filmowego Nikkatsu. Poprzez tę znajomość Mizoguchi zainteresował się światem kinematografii i postanowił zostać aktorem. Z zamierzeń tych nic jednak nie wyszło, ale przyjaciel przedstawił go obiecującemu młodemu reżyserowi Osamu Wakayamie i w 1922 roku Mizoguchi został zatrudniony na stanowisku asystenta reżysera. W tamtych czasach stanowisko to niewiele miało wspólnego z obecnym znaczeniem tego terminu i przypominało bardziej pracę chłopca na posyłki. Rok później pojawiła się nieoczekiwana szansa dla dwudziestopięcioletniego Mizoguchiego. W wytwórni Nikkatu wybuchł strajk “onnagata” (mężczyzn grających kobiety) do którego przyłączyli się reżyserzy i młodemu Mizoguchiemu powierzono reżyserię jego pierwszego filmu - Aini yomigaeruhi (The Resurrection of Love).  Nim we wrześniu tego samego roku trzęsienie ziemi zniszczyło budynki Nikkatsu Mizoguchi nakręcił jeszcze dla wytwórni dziesięć filmów. Po trzęsieniu ziemi wyruszył wraz z ekipą by sfilmować jego skutki. Utrwalony przez niego obraz zniszczeń wysłany został w formie dokumentu do USA. Powstałe przy okazji materiały posłużyły Mizoguchiemu do nakręcenia pełnometrażowego filmu Haikyo no naka (Among the Ruins).

Po trzęsieniu ziemi wytwórnię Nikkatsu przeniesiono do Kioto. Był to dla Mizoguchiego okres jego pierwszego kryzysu twórczego. Wolny czas spędzał pijąc i odwiedzając dzielnice gejsz. Przełom nastąpił gdy zakochał się w kelnerce z którą wkrótce zamieszkał. Związek zakończył się skandalem, gdy była kochanka Mizoguchiego Yuriko Ichijo w przypływie zazdrości rzuciła się na niego z brzytwą raniąc dotkliwie jego plecy. Po zajściu Mizoguchi odszukał w Tokio Yuriko i wybaczył jej. Para przez jakiś czas mieszkała razem utrzymując się z pensji Yuriko do czasu aż znajomi przekonali reżysera, że swoim postępowaniem marnuje sobie życie.   

Gdy Mizoguchi powrócił do Kioto przystąpił do pracy ze zdwojoną energią. Nakręcony w 1926 roku obraz Wiosenny szept papierowej lalki (Kaminingyo haru no sasayaki) rozgrywający się w tokijskim śródmieściu skąd pochodził reżyser ukazywał ciężkie życie ubogiej klasy pracującej i jak sam stwierdził po latach to właśnie przy kręceniu tego filmu zaczął się rodzić jego własny styl.  

W 1927 roku Mizogichi ożenił się z Chieko Sagą tancerką i hostessą barową. Małżeństwo nie należało do szczęśliwych, burzliwe targane namiętnościami, przemocą i licznymi separacjami. Pomimo, że Mizoguchi włożył początkowo wiele wysiłku, aby małżeństwo w ogóle doszło do skutku - Chieko była już żoną innego mężczyzny - po ślubie szybko zaczął ją zaniedbywać. Kłótnie o nietypowe godziny w których życzył sobie jeść posiłki i inne małżeńskie sprzeczki kończyły się czasem wybuchami Mizoguchiego w czasie których ciągał żonę za włosy po podłodze.    

W tym też mniej więcej okresie zainteresował się “filmami tendencyjnymi” (keikō-eiga), wrażliwym społecznie nurtem w japońskiej kinematografii o socjalistycznym zabarwieniu. Jego pierwszym filmem z tego nurtu była nakręcona w 1929 roku Wielkomiejska symfonia (Tokai kōkyōgaku). Oparta na tekstach proletariackich pisarzy w swojej pierwszej nieocenzurowanej wersji zawierała scenę w której bogacze gonią i chłostają bezrobotnych. W 1930 roku Mizoguchi nakręcił swój pierwszy udźwiękowiony film Miejsce rodzinne (Fujiwara Yoshie no furusato) będący jednocześnie pierwszym tego rodzaju japońskim filmem. Okres kręcenia “filmów tendencyjnych” w Japonii szybko przeminął pod wpływem rosnącej w siłę ideologii faszyzmu i militaryzmu. Ostatnim filmem Mizoguchiego z tego kierunku był nakręcony w 1931 roku Shikamo karera wa yuku (Despite All They Advance) opowiadający historię porzuconej kochanki zmuszonej trudną sytuacją materialną do prostytucji.  

W 1935 roku Mizoguchi wraz z scenarzystą Yoshikatą Yodą rozpoczęli pracę nad scenariuszem Elegii Naniwy (Naniwa erejî). Choć film uważany jest obecnie za pierwsze arcydzieło Mizoguchiego to okazał się on komercyjną klapą. Jednak współpraca pomiędzy obu twórcami okazała się na tyle udana, że była kontynuowana przy okazji innych projektów aż do śmierci Mizoguchiego. W tym samy roku powstał inny mistrzowski obraz reżysera Siostry z Gion (Gion no shimai), a w 1938 do kin weszła uważana przez niektórych za szczytowe osiągnięcie w karierze reżysera Opowieść o późnych chryzantemach (Zangiku monogatari). W tym samym roku zginął jego młodszy brat Yoshiro. Filmy te ugruntowały opinię o Mizoguchim jako o reżyserze feminiście oraz twórcy “nowego realizmu” dokumentującym swoimi dziełami przejście japońskiego społeczeństwa od feudalizmu do nowoczesności.

Od początku lat 40-tych Mizoguchi był zmuszony do tworzenia filmów bardziej odpowiadających linii rządowej propagandy. W 1940 roku stał się członkiem “Komitetu filmowego” publicznie podkreślając rolę jaką pełni kinematografia w promocji narodowego ducha. Jak wielu innych wybitnych japońskich reżyserów tamtego okresu uciekł ze swą twórczością do kina samurajskiego. W 1941 roku nakręcił pierwszą część widowiska historycznego 47 roninów (Genroku Chūshingura) będącego najdroższą w tym czasie produkcją w historii japońskiej kinematografii. Tego samego roku w czasie kręcenia zdjęć do drugiej części widowiska żona Mizoguchiego trafiła do szpitala psychiatrycznego w związku z chorobą psychiczną będącą skutkiem kiły wrodzonej na którą chorowała. W czasie trwania “Wojny na Pacyfiku” reżyser nakręcił jeszcze kilka samurajskich obrazów. Nie porzucił jednak do końca swoich tradycyjnych tematów i w 1946 roku wyreżyserował Josei no shōri (Victory of Women) społecznie zaangażowany obraz poruszający temat kobiet wciąż tkwiących w okowach systemu feudalnego. W tym samym roku został pierwszym szefem związku zawodowego w wytwórni filmowej Shochiku.

W 1946 udało się Mizoguchiemu przekonać amerykańskie władze okupacyjne by te pozwoliły mu nakręcić film rozgrywający się w czasach feudalnych, co z uwagi na obawę przed gloryfikowaniem feudalnych wartości było zabronione. Bohaterem rozgrywającego się w XVIII w obrazu Utamaro i jego pięć żon (Utamaro o meguru gonin no onna) był tytułowy Utamaro - libertarianin i demokrata gardzący klasą samurajów i państwem policyjnym. Tak sportretowany główny bohater zdecydowanie odbiegał od swojego książkowego apolitycznego pierwowzoru na którym był oparty co zaowocowało głośnym oburzeniem ze strony autora oryginalnego dzieła.  

Po śmierci żony Mizoguchi zaopiekował się jej owdowiałą siostrą i sprowadził ją wraz z dziećmi do swojego domu. Chociaż żył ze szwagierką w nieformalnym związku to około 1947 roku oświadczył się swojej ulubionej aktorce Kinuyo Tanace, która jednak mu odmówiła. Kilka lat później współpraca pomiędzy obojgiem całkowicie ustała, gdy Mizoguchi usiłował uniemożliwić Tanace wyreżyserowanie jej pierwszego filmu - będącego jednocześnie pierwszym wyreżyserowanym przez kobietę-reżysera filmem w historii japońskiej kinematografii.

Po zakończeniu wojny japońskie społeczeństwo oczekiwało lekkiego rozrywkowego kina, pozwalającego na ucieczkę od trudnej rzeczywistości powojennej Japonii. Początkowo Mizoguchi popadł w depresję uważając, że jego filmy nie pasują do wymagań współczesnego widza. Jednak sukces Rashomon’a Akiry Kurosawy zachęcił go do dalszej pracy. W 1952 roku nakręcił, bez pomocy finansowej ze strony studia, obraz Życie Oharu (Saikaku ichidai onna). który zdobył Srebrnego Lwa na Festiwalu Filmowym w Wenecji. Następnego roku Mizoguchi powrócił na festiwal ze swoim nowym filmem Opowieści księżycowe (Ugetsu monogatari) zdobywając po raz kolejny Srebrnego Lwa, a w 1954 roku jego Zarządca Sansho (Sanshō dayū) również otrzymał Srebrnego Lwa przegrywając tym razem rywalizację o główną nagrodę z Siedmioma samurajami Kurosawy.

Kenji Mizoguchi nie nacieszył się jednak długo międzynarodowym uznaniem. Zmarł w 24 sierpnia 1956 roku na białaczkę w wieku 58 lat. Jest powszechnie uważany za jednego spośród trzech wielkich mistrzów japońskiego kina obok Yasujirō Ozu i Akiry Kurosawy.